Diyarbakir’da yasayan Alevilerin Orta Asya Türklerinden , Hazar Denizinin güneyinden göc eden ve Horosan dolaylarina yerlesen Türkler oldugu ve Türkmen asiretlerinden olustugu tarihi bilgilerle sabittir. 

Kerbela olayindan sonra Ehlibeyt (Hz. Muhammet, Hz. Ali ve onun evlatlari)’ ten olan tüm seyitlere baski ve zulüm yapildigi Emevi mezaliminden kacan Ehlibeyt evlatlari anca Türklere siginmis ve Türkmenler tarafindan da benimsenmistir. Mesela 9. Imam olan Imam Riza’nin kabride Horosan’da oldugu oldugu herkesce bilinmektedir. Emevilerin yikilisi Eba Müslim-i Horosani tarafindan sona erdirilerek Ehlibeytle amcazade olan Abbasiler hilafete gelince, Türkmen asiretleri de Dicle ve Firat boylarindan baslamak üzere Musul, Kerkük, Diyarbakir, Urfa, Adana, Toroslardan Ege kiyilarina ve Ege kiyilarindan da bugünkü Kaz Dagi Edremit Ida Dagina kadar ayni asiretin mensuplari göc etmislerdir. 

Iste bu göc yolunda Dicle boyundan Diyarbakir’a kadar 300 pare Türkmen Alevi köyü kuruldugu ayrica Diyarbakir tarihinde de mevcuttur. Bu türkmen Alevi köyleri daha sonralari asimile olarak Sünni ve Kürtlesmislerdir. Bunun en basit örnegi ise Bismil merkezdir. Bismil’e bagli Köselli ve Tezekli (Aralik) köyleridir. Halen de ana dilleri Türkce oldugu halde sünnilesmistir. Yine Bismile bagli Yukari Darli(ilk ismi Aktas’tir), Asagi Darli (Herkes bu köyü bu adla bilir. Bu köyün ismi sonra Türkdarli ve sonrada simdiki ismiyle Ulutürk köyü olmustur), Seyithasan(su andaki ismi Bakacak), Türkmenhaci ve Bismil merkezde 1 mahalle (Dumlupinar Mahallesinde yasayanlarin bir kismi) Türkmen Alevidirler. Fakat su anda Yukari Darli köyü disaridan gelen Sünnilerin de yerlesimiyle tamamen göcmüstür. Eski huzurun kalmayacagini düsünen canlar, tüm varliklarini satip disariya göc etmek zorunda kalmislardir. Su anda bir tek Alevi can kalmamistir. 1989 yilindan itibaren buradaki Aleviler diger sehirlere göc etmeye baslamislardir. Asagi Darli köyünün cogu, ve Yukari Darli köyünün tamami Izmir, Adana, Bursa, Mersin, Istanbul gibi sehirlere yerlesmis ve hayatlarina orada devam etmektedirler. Diyarbakir merkeze bagli Sarabi (Nahirkiraci) ve Kadiköyü tamamen göce zorlanmis su anda da bir tek Alevi kalmamistir. Sadece Diyarbakir’in Cinar ilcesine bagli Sükürlü köyü yari yariya Sünni-Kürt , Alevi-Türkmenler tarafindan halen yasama devam etmektedirler. Anlasilacagi üzere Diyarbakir’a bagli 7 Alevi köyü vardir. 2’si Diyarbakir merkeze bagli, 4’ü Bismil’e bagli ve 1 tanesi de Cinar’a baglidir. Bismil merkezde de 1 mahalle.

Bir de sunu belirtmekte fayda vardir. Önceleri köy durumunda olan Bismil, bir ara nahiye olmustur. Sonra bu teskilat dagitilarak adi Sark olarak belirlenen bu nahiye, merkezden idare olunmustur. 1926 yilinda yapilan idari bölünmede Sark nahiyesinin merkezi bu sefer Seyithasan köyü yapilmis, Bismil ise buraya baglanmistir. Daha sonra Bismil nahiyesi olusturulmus ve Seyithasan köyü buraya baglanmistir. 1936 yilinda ise Bismil Diyarbakir’in ilcesi olmustur.

Diyarbakir merkez yerlileri, Ergani merkez, Cermik merkez, Cüngüs mekez, Siverek merkez, Urfa’nin bir cok köyü halen Türkmence konusmaktadir. Irak Türkmenlerinin konustugu ve Azerbaycan’da konusulan Türkceyi yer yer andirmaktadir. Özellikle bu Diyarbakir, Bismil ve Cinar Alevi köylerinde konusulan sadece ve sedece Türkcedir. Yaslilarin bir kismi az da olsa kürtce bilirler. Onlarda buradaki kürtlerden ögrenmislerdir.

Diyarbakir Türkmen Alevilerinin Alevilik sürecleri Allah, Muhammet, Ali üclemesiyle baslamaktadir. Ibadetleri Ehlibeyt soyundan gelen Dedeler tarafindan yürütülmektedir. Bu Dedeler Cet olarak Imam Zeynel Abidin evlatlari, Kucuroglu evlatlari ve Erseyfil evlatlaridir.

Suanda Hakka yürümüs olan SeyitHasan köyünün Dedesi olan Cafer Dede Zeynel Abidin evlatlarindan, Asagi Darli köyünün Dedesi olan Ali Dede de o ocaga baglidir. Fakat Hoca Dede Kucuroglu elatlarindandir. Bu üc Dede de Hakka yürümüstür. Cafer Dedenin görevini oglu Abbas Dede, Ali Dedenin görevini ise oglu Mehdi Dede yürütmektedir. Mehdi Dede de su anda Izmir’de ikamet etmektedir. Sarabi’deki Dedeler Aguicen (Avucan) evlatlari, Türkmen Haci köyündeki Dedeler ise Beyazi Bestami ve Erseyfil evlatlarindandir. Su anda Seyithasan köyünü ve Asagi Darli köyünü Cafer Dedenin oglu olan Abbas Dede, Türkmenhaci köyünü Kazim Dedenin oglu Hasan Dede ve de Diyarbakir merkezde olan Hidayet Gercek Dede(Sarabi’li) dedeliklerine devam etmektedirler.
 
Türkmenhaci köyünde Kabasakal, Sarisakal ve Yedikizlar türbeleri ,Seyithasan Köyünde Abbas Dede türbesi , Sarabi köyünde Kuyudami ziyareti ,Asagi darli köyünde ise Sulak ziyreti ve Karababa ziyaretleri bulunmaktadir.

Ibadetlerini saz ve semah esliginde Mü’min kardes-Müslim baci yürütmekte, her türlü problemlerini kendi iclerinde yol erkan üzere özelestiri ve hosgörüyle halletmektedirler. El ele el Hakka, insani Kabe gören Allah’i kendinde tecelli edebilecek terbiye ve tasavufta aramaktadirlar. Yaradilani sev Yaradandan ötürü felsefesiyle bütünlesmislerdir. 

Buradaki Aleviler hayatlarini tarimcilikla sürdürmektedirler. Burada yasayan Aleviler Sünnilere „LEK“ Sünniler de Alevilere „EKINCI“ diye hitap ederler. Bu deyimin yani sira Sünniler Alevilere “Rafizi – Kizilbas – Bektasi” gibi deyimleri de *** *** kullanmakta olup ve onlari hor gören bir edayla söylemektedirler. 

Böyle bir bagnaz düsüncenin arasinda buradaki Aleviler son derece Atatükcü, Cumhuriyetci, Laik, cagdas, Demokrat, ileri görüslü, modern, uysal, hürmetkar, alcakgönüllü… insanlardirlar. Adli olarak bir suc islememislerdir. Ufak tefek kiginliklar da edep-erkan usuli halletmislerdir. Kadinlara , kizlara deger verir ve okutulmasindan yana olmuslardir. Cemlerde de kadin erkek yan yana hep beraber ibadet etmislerdir. Buralardan yetisenler ise Ögretmen, Polis, Saglik memuru , Hemsire, Mühendis, Subay olup Devlet görevinde bulunmuslardir. Ayrica ozan, asik.sair, sanatcida yetismistir.Ticaretle ugrasan insanlar da bulunmaktadir. Güneydogu ve özellikle Diyarbakir denilince insanin aklina ilk olarak Kürtler geliyor. Oyasaki Diyarbakir ilk olarak Türkmenler tarafindan kurulmustur. Suan anda orada yasayan Aleviler (dönenleri saymazsak) Türkmendirler. Kürtlükle uzaktan yakindan hic bir alakalari yoktur.Öz be öz Türktürler. Ana dilleri de Öz Türkcedir. Bu bircok Devlet arsivinde de yer almaktadir. 

Burada kisaca o yöreyi, insanlari, ibadetleri, tarihi… anlatmaya calistim. Bu bilgilere de basvururken destegini ve bilgisini esirgemeyen degerli emekli ögretmen dayim Sayin Muhsin Özdemir’e de saygilarimi sunuyor tesekkürü bir borc biliyorum. 

Kaynak: 
Fikret Inanc